Tentoonstelling : 3, 2, 1 ... Spelen! bezoek ▶TERUG ▶

Het is nu mogelijk om te spelen zoals het vroeger was. Locus Ludi is een Europese multidisciplinaire onderzoeksgroep die oude spellen bestudeert en reconstrueert die online getest kunnen worden. Het is tegenwoordig ook mogelijk om te luisteren naar het geluid van een Aurignacian flute dankzij experimentele archeologie.

Deze buitengewone voorbeelden van archeologische reconstructies laten zien dat spel, of het nu muzikaal of speels is, een bijzonder rijk studieobject is. Door de overblijfselen te interpreteren kunnen we gissen naar de regels, maar ons alleen maar een voorstelling maken van de vele verschillende manieren waarop spelletjes in verschillende tijdperken werden gespeeld.

Het doel van deze tentoonstelling is om de verscheidenheid aan artefacten te laten zien die gerelateerd zijn aan deze spelen, afkomstig van de opgravingen in Inrap, en de manier waarop ze ons begrip van spel en muzikale culturen door de tijd heen vernieuwen.  

Spelletjes zijn essentiële getuigen van de materiële cultuur van verschillende tijdperken. Ongeïnteresseerd en spontaan worden spelletjes nauw geassocieerd met de kindertijd en het dagelijkse leven, maar er is niets onschuldigs aan. Ze reproduceren en onthullen aan de archeoloog de klasse- en genderstructuren van de samenlevingen waarin ze ingebed zijn, en bieden ook amusement om af te leiden van het angstige dagelijkse leven, zoals in tijden van conflict.

Kinderen spelen ook met het imiteren van hun ouders door miniatuurvoorwerpen te gebruiken. Dit kleine holle schaaltje met een handvat is een Gallo-Romeinse jashaak. Gevonden in het graf van een pubermeisje lijkt het geen functioneel of strikt funerair object te zijn. Het is 10 cm lang - niet erg praktisch om mee te koken! Deze kleine wasknijper werd waarschijnlijk gemaakt als spel, zoals de dinettes van tegenwoordig. Het werd in het graf van een jong pubermeisje gelegd en maakte waarschijnlijk deel uit van een speelgoedset. In de Gallo-Romeinse tijd werden spelletjes voor kleine meisjes geassocieerd met de huiselijke sfeer, wat de rolpatronen van mannen en vrouwen in die tijd weerspiegelde. Tegenwoordig zijn archeologen voorzichtig om een voorwerp niet systematisch met een bepaald geslacht te associëren. De Vikingkrijger die met zijn wapens begraven lag, bleek bijvoorbeeld... een vrouw te zijn! Een meer complete set dînettes is ook te bewonderen in het Musée national du Moyen-Âge de Cluny.

Bekijk de beschrijving van het object 

In tijden van conflict recreëren soldaten hun dagelijkse leven om zichzelf te vermaken en af te leiden van de terreur van de oorlog. Zowel in de loopgraven als achterin kan de tijd lang lijken en vermaak helpt om de verveling te verdrijven: sport, spel, muziek en shows. Hoewel er veel foto's bewaard zijn gebleven, is materieel bewijs zeldzamer, vooral omdat de archeologie van contemporaine perioden zich pas recentelijk heeft ontwikkeld. Een paar voorwerpen getuigen van deze momenten van pauze en roepen een dagelijks leven op dat normaal leek in een context die dat niet was. Dit vioolblik, gemaakt van alledaagse voorwerpen (een blikje als klankbord), getuigt van de vindingrijkheid van de soldaten in de Eerste Wereldoorlog bij het aanschaffen van een instrument en het spelen van muziek.

Bekijk objectdetails.

Deze dominostenen, gebruikt door de poilus, zijn gemaakt van een plaat bot en een plaat hout die met elkaar verbonden zijn door een koperen draad. De markering van de nummers op het bot bevat onregelmatigheden die duiden op handwerk, terwijl het snijden van het bot en het hout machinaal werd gedaan.
Een belangrijke traditionele vervaardiging bevond zich in Méru in het departement Oise. De ontdekking van stukken als deze getuigt van momenten van vermaak en het dagelijks leven in oorlogstijd.

Voor meer informatie: een dossier over troepenvermaak

Muziekinstrumenten, geluiden en liederen zijn een integraal onderdeel van aanbiddingspraktijken en religieuze handelingen. In heidense culten konden muzikanten verbonden zijn aan een heiligdom en aan de viering van een godheid. In latere culten, zoals de christelijke liturgie, speelt zang een belangrijke rol. Muziek en zang worden gebruikt om met de goden te communiceren. Ze werden niet zomaar opgevoerd, maar waren een heilige handeling. Archeologisch bewijs levert informatie over deze immateriële praktijken.

In 2004 werden in een kuil in de Gallo-Romeinse tempel van Tintignac een aantal carnyxen, wapens en schilden ontdekt.

De carnyx is een muziekinstrument uit de ijzertijd dat werd gebruikt als oorlogstrompet. Het instrument werd verticaal gehouden en het geluid kwam uit de bel in de vorm van een dierenkop. Hoewel er maar heel weinig exemplaren van carnyx waren ontdekt, heeft de site van Tintignac er zeven opgeleverd! Naast hun militaire functie kunnen deze carnyxen ook deel hebben uitgemaakt van een ritueel: het zouden inwijdingsceremonies voor krijgers zijn geweest die werden uitgevoerd in de tempel gewijd aan Teutates, die in de Romeinse tijd werd vergeleken met Mars.
Deze instrumenten kunnen dus een heilige functie hebben gehad. Experimentele archeologie heeft een fundamentele bijdrage geleverd aan onze kennis van deze voorwerpen: een carnyx is gereconstrueerd in messing met behulp van een koperslager, om het oorspronkelijke geluid terug te krijgen.

Voor meer informatie 

Inrap documentaire Les experts du passé, aflevering 14, "Le dernier souffle du carnyx"

John Kenny is de eerste hedendaagse muzikant die de carnyx bespeelt tijdens concerten, met name tijdens het Lorient Interceltic Festival en in het Stade de France in 2003.

Een heiligdom gewijd aan de god Mithra (een godheid uit het Zoroastrisme, geïntegreerd in het Romeinse pantheon vanaf de 1e eeuw na Christus) is ontdekt in Mariana op Corsica, de plaats van een Romeinse kolonie gesticht rond 100 v.Chr. Deze twee klokken van koperlegering werden ontdekt in het heiligdom. Ze werden waarschijnlijk gebruikt om de rituelen van de cultus van Mithras muzikaal te begeleiden. Mithraïsche ceremonies werden opgeluisterd met zang en geluid, zoals blijkt uit soortgelijke klokken die ontdekt werden in Mandelieu-La Napoule (Alpes-Maritimes) en de graffito "Herhaal in zang!" die gevonden werd in een mithraeum in Rome.

Dobbelspellen waren erg populair in het oude Griekenland en Rome. Het is moeilijk om alle toepassingen aan te wijzen: kansspelen, maar misschien ook religieuze of waarzeggerij. Dobbelstenen, uitgevonden in de Bronstijd in het Nabije Oosten, verspreidden zich naar Gallië in de 5e eeuw voor Christus. Ze konden gemaakt zijn van bot, brons, ivoor, glas of terracotta.
Deze dobbelsteen, bewaard in Toulouse, heeft bepaalde vlakken in tweevoud, de "vieren", "vijven" en "zessen". Hij moet gebruikt zijn voor een bepaald kansspel. In Romeins Gallië werden miniatuur of doorboorde dobbelstenen als hangers gedragen, als geluksbrenger of talisman. Dit toont de symbolische - bijna magische - waarde van deze voorwerpen.

De talus of gehoorbeentjes zijn kleine botjes met vier zijden. Ze zijn soms geïmiteerd in andere materialen, zoals dit metalen botje. Net als dobbelstenen konden op de voorkant van astragalen inscripties worden aangebracht en ze werden gebruikt voor kansspelen, maar ook voor wichelarij of orakelspelen. Deze praktijken zijn ons bekend uit teksten: de astragalen worden gegooid en de manier waarop ze vallen geeft de wil van de god aan.

Het is jouw beurt om te spelen! Betreed de tempel van Apollo en gooi de hakstenen

Bekijk het objectblad 

Kansspelen, geldspelen en waarzeggerij zijn vaak bekritiseerd. In de middeleeuwen zagen sommigen ze als voorwerpen van de duivel. In Frankrijk werd gokken zelfs verboden op bevel van koning Karel V in 1369. Spellen verdwenen echter niet en bij opgravingen zijn veel dobbelstenen, kaarten en pionnen uit de Middeleeuwen gevonden. Later werden er zelfs nieuwe spellen geïntroduceerd, zoals domino, dat in de moderne tijd verscheen!

Bekijk object details 

Spelletjes kunnen gepaard gaan met competitie. Sommige objecten vertellen ons over sportwedstrijden, en dus over fysieke praktijken die het atletische lichaam in de kijker zetten. Andere tonen theater- en muziekvoorstellingen, die ook het toneel waren van grote rivaliteiten. Van balspelen in Meso-Amerika tot voetbalcompetities georganiseerd voor militairen, de objecten zijn allemaal indicatoren van de verschillende vormen van muzikale en sportieve competitie.

Voor meer informatie: Archeologie op het kasteel 

In het oude Griekenland en Rome deden acteurs mee aan theaterwedstrijden. Theatrale prestaties waren zeer gestandaardiseerd, of het nu ging om kostuums, acteerprestaties of respect voor fatsoen. Acteurs droegen maskers die hun rol duidelijk aangaven. Deze gemakkelijk herkenbare maskers konden komisch of tragisch zijn. Gemaakt van bederfelijke materialen, hebben ze ons zelden bereikt en zijn ze het best bekend door hun voorstellingen. Het exemplaar gebeeldhouwd in Marseille op een dakornament toont een tragische figuur met open mond.

Poppentheater is een populaire kunstvorm die teruggaat tot de oudheid. In de 17e en 18e eeuw was het erg populair in Frankrijk en werd het opgevoerd op grote jaarmarkten. Marionettenvoorstellingen waren meestal komisch en parodisch, en combineerden actie en zang. De gearticuleerde poppenhanden die gevonden werden tijdens opgravingen in het Grand Louvre dateren uit deze periode. De Guignol-pop, gemaakt in 1808 in Lyon, toont het succes van deze straatkunst in de 19e eeuw, en zelfs tot op de dag van vandaag!

Spelen om te vermaken en vermaakt te worden, om bezig te blijven of zelfs om te wedijveren, omvat een verscheidenheid aan voorwerpen en praktijken. Spelen is te vinden in elk aspect van de samenleving en in elke levensfase. Archeologie heeft de diversiteit aan functies en contexten waarin voorwerpen werden gebruikt aan het licht gebracht, van kinderspeelgoed tot muziekinstrumenten.

De werkzaamheden in verband met de Olympische Spelen van 2024 in Parijs zijn de aanleiding voor een groot aantal archeologische opgravingen, waarvan sommige worden uitgevoerd door Inrap. In het Olympisch dorp (Saint-Denis), het mediadorp (Le Bourget) en het Grand Palais zijn de afgelopen maanden opgravingscampagnes uitgevoerd, waarvan de resultaten worden verwacht. De spelen zijn dus de katalysator voor opgravingen, een favoriet spel van archeologen, die zelf de overblijfselen van eerdere spelen kunnen blootleggen...

Tentoonstelling gemaakt door de studentenconservatoren van het Institut National du Patrimoine in het kader van de Journées Européennes de l'Archéologie 2023. 

Clotilde BEOUTIS
Isabelle BROWN
Flora MUNTREZ
Clémentine PERNOT 
Justine VIGNERES

Permanente tentoonstellingslocaties voor de gepresenteerde objecten:

Besançon [25] - Musée des Beaux Arts et d'Archéologie
Lucciana [20] - Mariana Archaeological Site Museum, Prince Rainier III of Monaco
Marseille [13] -Musée d'Histoire de Marseille
Nancy [54] - Musée des Beaux-Arts
Paris [75] - Musée du Louvre
Poitiers [86] - Musée sainte-Croix
Rennes [35] - Musée de Bretagne
Toulouse [31] - Musée Saint-Raymond

Dank aan de musea die toestemming hebben gegeven voor het gebruik van beeldmateriaal van objecten buiten de Inrap museumgalerie

Musée de la Grande Guerre de Meaux [77]
Musée du président Chirac de Sarran [19]
Musée de l'Ephèbe du Cap d'Agde [34]

Dank aan Laurent Pelletier, Inrap

Website:

Europees onderzoeksproject ERC Locus Ludi: https://locusludi.ch/

Tentoonstellingen en hun catalogi: 

- Jeux de princes, jeux de vilains, tentoonstellingscatalogus, Bibliothèque Nationale de France, 2009.

- Échecs et trictrac. Fabrication et usages des jeux de table au Moyen Âge, tentoonstellingscatalogus, Musée du Château de Mayenne, 2012.

- Art du jeu, jeu dans l'art, tentoonstellingscatalogus, Musée Nationale du Moyen Âge - Cluny, 2013.

- Ludique, jouer dans l'antiquité, tentoonstellingscatalogus, Musée Lugdunum, 2019.

- Dans la peau d'un soldat (1883-1938). Archéologie du quotidien de la caserne Chanzy, tentoonstellingscatalogus, Musée de la Bière de Stenay, 2023.

Artikels en boeken:

BLANC-BIJON Véronique, "L'emblema d'Apollon et de Marsyas (Cap d'Agde) : étude iconographique et technique - analyses des matériaux", in Bronzes grecs et romains, recherches récentes. Hommage à Claude Rolley, Parijs, Publications de l'Institut national d'histoire de l'art, 2012.

V. Dasen en U. Schädler, "Jeu et divination. Un nouveau témoignage de l'époque romaine", Archeologia, 553, 2017, p. 60-65.
DASEN Véronique, "Le rochet d'Archytas : un jouet pour grandir", Annales de Bretagne et des Pays de l'Ouest. Anjou. Maine. Poitou-Charente. Touraine, nr. 124, 16 november 2017, p. 89-107.

DE PERETTI Ophélie "Le mithréum de Mariana", in BARTHET L., BEKAS M., CAPUS P. et al. (dir.), Le mystère Mithra. Plongée au cœur d'un culte romain, cat. expo, musée Saint-Raymond, Toulouse, 2022, p. 461-465.

FONTAINE Dominique, Françoise LABAUNE-JEAN et Gaétan Le CLOIREC, " Renaissance musicale ", Archéologie médiévale, nr. 49, 20 décembre 2019, p. 171-176.

MANIQUET Christophe, " Les carnyx d'un dépôt cultuel du sanctuaire gaulois de Tintignac à Naves (Corrèze) ", in Actes du 6e Symposium of the International Study Group on Music Archaeology (ISGMA), 2006, Berlijn, p. 57-76.

E. Nikulina, U. Schmölcke, " Les osselets, ancêtres du jeu de dé ", Pour la science, n°365, Mars 2008.

[enligne]https://www.researchgate.net/profile/Elena-Nikulina-3/publication/281147735_Les_Osselets_ancetres_du_jeu_de_des/links/55ed451008ae65b6389f45ea/Les-Osselets-ancetres-du-jeu-de-des.pdf ]

PRODÉO Frédéric, Fabrice MAREMBERT en Patrick MASSAN, " Pineuilh, La Mothe (Gironde) : une résidence aristocratique à la charnière de l'An Mill ", Archéologie du Midi Médiéval, vol. 4, nr. 1, 2006, p. 419-424.