Galerie Muséale INRAP

Goden en godinnen

Laat Gabriel en Mia je begeleiden bij het ontdekken van de wereld van de goden en godinnen uit de Oudheid...
Goede ontdekkingstocht!

Illustratie (links) : Petite statuette de Vénus anadyomène, époque gallo-romaine, terre cuite, découverte à Rennes (35)

Op naar een nieuwe ontdekking!

Gabriel en Mia houden van geschiedenis en archeologie. Ze hebben kostuums voor elke periode. Ze maken zich klaar.... we wachten op hen.

Oude en weinig bekende godheden

De verering van goden en godinnen is heel oud. Er zijn sporen van de verering van godheden in de Prehistorie* en Protohistorie*. Het was tijdens de Protohistorie dat de Gaulois* leefden. Het is moeilijk om de goden en godinnen van deze oude perioden te identificeren. Er bestaan namelijk geen geschreven teksten voor deze perioden. Alleen de archeologie en de studie van materiële overblijfselen stellen ons in staat om deze culten te benaderen en te begrijpen. Pas vanaf de Gallo-Romeinse periode vinden we teksten waarin over goden en godinnen wordt gesproken. Je ziet hier een stela* uit de Protohistorie: het getuigt ongetwijfeld van een oude cultus, maar wel een die we niet helemaal kunnen bevatten.

*Prehistory: met prehistorie wordt de periode van de geschiedenis tot de uitvinding van het schrift bedoeld.
*Protohistorie : Protohistorie beslaat de periode vanaf de prehistorie tot de verovering van Gallië door Julius Caesar.
*Gallisch : de Galliërs zijn volkeren die leefden op het grondgebied van het huidige Frankrijk tijdens de Protohistorie, vóór 52 voor Christus. Dit is de datum waarop Julius Caesar Gallië veroverde.
*Gallo-Romeinse periode: de Gallo-Romeinen zijn de volkeren die op het grondgebied van het huidige Frankrijk leefden na de verovering van Gallië door Julius Caesar. Ze worden Gallo-Romeinen genoemd omdat er een kruisbestuiving was tussen de levenswijze van de Galliërs en die van de Romeinen.
*Stèle : een rechtopstaande steen, soms met reliëfs of inscripties (Larousse-definitie).

Bekijk objectblad

Illustratie : Stèle, Protohistoire, pierre, 68cm de haut, découverte à Besné (44)

Goden en Godinnen :

Een complex pantheon

Goden en religies

We gaan het hebben over de verering van goden en godinnen in de Antieke Oudheid*.
Goden en godinnen worden beschouwd als wezens met bovennatuurlijke macht over mensen. Het aanbidden van godheden maakt deel uit van religie. Religie verwijst naar een reeks overtuigingen en praktijken: ceremonies, riten, gebeden, banketten, enz. Oude samenlevingen, zoals de Galliërs, geloofden in vele goden tegelijk. De band tussen mensen en de goden en godinnen neemt veel verschillende vormen aan. Wat je hier ziet is een Gallisch spit. Het werd gebruikt om een dier te offeren, dat vervolgens werd opgegeten tijdens een banket. Het getuigt dus van een vorm van goden- en godinnenverering onder de Galliërs.

*Antiquiteit : De Oudheid is een periode in de geschiedenis die loopt van 52 voor Christus tot 476 na Christus. Het werd gevolgd door de Middeleeuwen.

Bekijk object details

Illustratie : Pique à broche, Protohistoire, métal, 39,4cm de long, découvert à Bessines (79)

Romeinse mythologie en geschiedenis

Het pantheon van Romeinse goden en godinnen is grotendeels geïnspireerd op de Griekse mythologie. Deze goden en godinnen zijn de hoofdpersonen in een verhaal: de Romeinse mythologie. Dit verhaal is voornamelijk gebaseerd op de geschiedenis van Rome en het Rijk. Op deze olielamp zie je een voorstelling van Minerva. Deze godin is de beschermster van Rome. Ze vertegenwoordigt kennis en wijsheid en is ook de godin van werk, oorlogsstrategie en ambachtslieden.

Illustratie : Lampe à huile ornée d'une Athéna, Ier siècle apr. J.-C., céramique, découverte à Autun (71)

Meerdere kenmerken en functies

De goden en godinnen uit de Romeinse mythologie worden allemaal geassocieerd met meerdere functies en attributen, die vaak elementen uit de natuur of menselijke eigenschappen voorstellen. Deze attributen kunnen overeenkomen met specifieke kledingstukken of accessoires. Deze voorwerpen helpen om de god of godin te identificeren. Op dit beeldje van witte klei heeft de man een handtas in zijn hand, een chlamydia op zijn linkerschouder en vleugels op zijn helm. Er is geen twijfel mogelijk! Dit is Mercurius, de Romeinse god van kooplieden, reizigers en dieven.

Je moet spelen!

zie het objectblad

Illustratie : Statuette de Mercure, Ier-IIIe apr. J.-C., terre blanche, découverte à Mâcon (71)

Meerdere godheden

Naast goden en godinnen omvat de Romeinse mythologie een hele reeks godheden: helden, halfgoden, nimfen en saters zijn slechts enkele van de personages en wezens die de mythologische wereld bevolken. Op deze Romeinse ring zie je een afbeelding van een sater. Deze halfgod heeft het lichaam van een man en de voeten en horens van een geit. Saters, broers van de nimfen, worden geassocieerd met de cultus van Dionysos, de god van de wijn en dronkenschap.

Illustratie : Bague en or avec une intaille en nicole représentant un satyre, IIIe-IVe siècle apr. J.-C., découverte à Toulouse (31)

Het Gallische pantheon

Voor de Romeinse verovering hadden de Galliërs al hun eigen pantheon en hun eigen geloof. De integratie van Gallië in het Romeinse Rijk zorgde er niet voor dat de Gallische levenswijzen volledig werden uitgewist. Ontdekkingen van beeldjes van Gallische goden op Romeinse vindplaatsen laten zien dat dit geloof bleef bestaan. Zo ook dit bronzen beeldje van Sucellus, een Gallische god met complexe attributen. Hij werd beschouwd als de beschermer van kuddes en gewassen. Hij is herkenbaar aan zijn Gallische tuniek, de pot die hij in zijn rechterhand houdt (olla) en de hamer in zijn linkerhand.

Illustratie : Statuette de Sucellus, époque gallo-romaine, bronze massif, Autun (71)

Syncretisme

Gallische godinnen en goden bleven behouden dankzij hun integratie in het Romeinse pantheon.
Epona is een van de godheden die wordt beschouwd als een vreemde godheid die werd opgenomen in het Romeinse pantheon.
Deze godin van de paarden en ruiters werd meegebracht door de Galliërs die in het Romeinse leger dienden, zodat ze vooral door de militairen werd vereerd. Ze wordt op een paard voorgesteld door een hoorn des overvloeds* of een mand met fruit.
Dit voorbeeld getuigt van de complexiteit van het Romeinse pantheon, waarin Romeinse en Gallische godheden naast elkaar bestaan.

*Hoorn des overvloeds: mythologisch voorwerp waarvan wordt gezegd dat het de bron van rijkdom en voedsel is.

Bekijk artikelgegevens

Illustratie : Statuette d'Epona, époque gallo-romaine, terre blanche, découverte à Saint-Memmie (51)

Buitenlandse godheden

De godheden van het Romeinse pantheon konden ook van veel verder weg worden meegebracht. Soldaten of kooplieden die terugkeerden van hun reizen brachten nieuwe godheden mee, zoals de god Mithra, wiens cultus oorspronkelijk uit het Oosten kwam. Deze mysteriecultus* was voornamelijk voorbehouden aan mannen. Deze religieuze ceremonies vonden plaats in Mithrarea. Dit zijn ondergrondse heiligdommen gewijd aan de cultus van Mithra.

*mysteriecultus: dit zijn geheime religieuze ceremonies om de riten in verband met een godheid te leren.

Illustratie : Fragment de céramique sigillée avec une dédicace à Mithra, époque gallo-romaine, céramique, découvert à Angers (49)

Relaties met de goden

in de openbare ruimte

De Romeinse tempel

De tempel is de plek waar de Romeinen hun goden eerden. De Romeinse tempel staat vaak op het centrale plein van de stad (forum). De priesters zijn de enigen die de tempel mogen betreden: ze nemen de monumentale trap, steken de zuilenrijen (pronaos) over en betreden de kamer (cella), waar het beeld van de godheid staat. Je kunt het model van de tempel die in Lyon (69) is ontdekt, zien op de Fourvière-heuvel vlakbij het theater in het hart van de oude stad.

Illustratie : Maquette du temple du clos du Verbe Incarné, Lyon (69)

De Gallische fanum

Het fanum is een tempel gewijd aan Gallische godheden. Het fanum bestaat uit een of meer vierkante gebouwen omgeven door een zuilengalerij. De galerij biedt plaats aan de processies van de gelovigen voordat ze de vierkante kamer (cella) binnengaan waar het beeld van de godheid staat. De ommuring begrenst de profane ruimte (buiten) en de heilige ruimte (binnen).

Illustratie (links) : Vue aérienne du fanum en cours de fouilles, Ier siècle av. J.-C., découvert à la Chapelle-des-Fougeretz (35).

Illustratie (rechts) : Proposition de restitution du fanum de La Chapelle-des-Fougeretz (35), aquarelle.

Archeologen op het scherpst van de snede

Wanneer archeologen een Romeinse tempel ontdekken, breken ze deze op in duizenden stenen blokken in de grond, zoals hier in Pont-Sainte-Maxence in Noord-Frankrijk. Door de vormen van de fragmenten te bestuderen, konden de archeologen de façade van de tempel in 3D reconstrueren. De façade was 70 meter lang en 10,5 meter hoog. Boven de 17 arcades was een hoogwaardig fries gebeeldhouwd met goden en godinnen.
Het fragment dat je hier ziet toont Venus, de godin van de liefde, in een gehurkte houding.

Illustratie (links) : Reconstitution 3D de la façade du temple de Pont-Sainte-Maxence (60) au IIe siècle après. J.-C.

Illustratie (rechts) : Vénus accroupie et tête de vieille servante, IIe siècle apr. J.-C., calcaire, découvert à Pont-Sainte-Maxence (60).

De keizerlijke cultus

In 27 voor Christus werd Augustus de eerste Romeinse keizer. Hij vestigde de keizerlijke cultus in het hele Rijk. Hij plaatste zichzelf boven de mensen door te beweren dat hij de zoon was van Apollo, de god van de zon en de kunsten: het was de apotheose*. Vereerd worden als god was voor de keizer een manier om zijn macht te versterken. In elke stad werden tempels, altaren en standbeelden opgericht ter ere van de keizer en zijn familie. Dit standbeeld van Augustus werd gevonden in Arles. Het sierde de toneelmuur* van het antieke theater omdat het zowel een artistieke als politieke locatie was.

*Apotheose: de overgang van een mens naar de rang van god of halfgod.
*toneelmuur: in een Romeins theater, de muur achter het toneel die werd gebruikt als achtergrond voor theatervoorstellingen.

Illustratie : Statue colossale d'Auguste, fin du Ier av. J-C., marbre de Carrare, 364 cm de haut, découverte à Arles (13).

Het offer

Keizerlijke aanbidding of de verering van godheden vindt plaats aan de voorkant van de tempel, aan de voet van de monumentale trap. Verschillende rituele handelingen worden uitgevoerd door de priesters. Het doel van het dierenoffer is om de geëerde godheid te bedanken en zijn bescherming aan te trekken. De hier getoonde scène speelt zich af enkele minuten voor het offeren van de stier. De hoorns van het dier zijn bedekt met verband. Drie bedienden begeleiden de stier: één leidt het dier (links), een ander brengt de messen voor het offer (midden) en de laatste houdt een heilige vaas vast (rechts). Het dier arriveert dan voor de tempel, waar de priester het slacht. De ingewanden worden als offer aan de godheid gegeven en het vlees wordt door het publiek opgegeten.

*Immolate: doden om als offer aan de godheden te offeren.

Illustratie : Scène de sacrifice, Ier-IIe siècle apr. J.-C., calcaire coquiller, 57 x 68cm, découverte à Narbonne (11)

Relaties met de goden

binnen de gezinseenheid

De persoonlijke band thuis: laraires

De lares, beschermgoden van het huis, waken over het huis. Elke familie eert hen met offers die op een altaar in huis worden geplaatst: de laraire. Hier zie je de laraire van Rezé. Er staan vijf figuren op. Er zijn twee godinnen, waarvan er een een kind beschermt; een buste van een keizerin, een herinnering aan de cultus van de keizerlijke familie; een hond, de trouwe bewaker van het huis; en een varken, het symbool van voorspoed in het gezin.

Illustratie : Laraire domestique et ses figurines, IIe siècle apr. J.-C., terre cuite blanche, découvert à Rezé (44)

De persoonlijke band in huis: mozaïeken

De mozaïektechniek werd voor het eerst gebruikt in Griekenland en daarna in Rome, maar ontwikkelde zich ook in Zuid-Frankrijk. De vloeren van huizen werden versierd met rijkelijk versierde mozaïeken. De god Oceaan sierde de vloer van een villa die werd ontdekt tijdens archeologische opgravingen in de buurt van Toulouse. Oceaan is een god uit de Griekse mythologie en symboliseert het vloeibare element waaruit watervormen ontstaan: rivieren, beken, bronnen en zeeën.

Illustratie : Fragments de mosaïques représentant le dieu Océan, IVe-Ve siècle apr. J.-C., mosaïque, 279 x 263 cm, découverte à Saint-Rustice (31)

De familiegoden

Elke laraire is de schuilplaats van de lare, de beschermende god van de familie. Hij beschermt alle leden van de familie, inclusief bedienden en slaven. Hij wordt afgebeeld met attributen die de welvaart van de familie garanderen, zoals korenaren en een drinkbeker. Als hij wordt afgebeeld op kleine draagbare voorwerpen, kan hij tevoorschijn komen uit de muren van de laraar en de persoon die hij beschermt vergezellen.

Illustratie : Intaille représentant un dieu lare, Ier-IIIe apr. J.-C., jaspe rouge, 4,5 x 6,5 cm, découverte à Mont Houy (59)

Persoonlijke goden

Moeder-godinnen die borstvoeding geven waren overvloedig vertegenwoordigd in Romeins Gallië. Archeologische opgravingen hebben de aanwezigheid van deze terracotta figuren op nederzettingsterreinen aan het licht gebracht. Hier zie je een beeldje van een zittende vrouw die twee pasgeboren baby's voedt. Haar aanwezigheid in huis was bedoeld om de kinderen van de familie te beschermen en vruchtbaarheid en overvloed in het huishouden te bevorderen.

Illustratie : Statuette représentant une déesse-mère, Ier-IIIe siècle apr. J.-C., terre blanche, 15,5 x 5 cm, découverte à Sarraltroff (57).

De dagelijkse persoonlijke link: ex-voto's

Gelovigen kunnen hun gebeden zichtbaarder maken door ex-voto's in tempels te plaatsen. Deze kleine voorwerpen nemen veel verschillende vormen aan en verwijzen naar de gelovige (vereenvoudigde portretten) of naar wat hij of zij aan de god heeft gevraagd. Heel vaak wordt de god bedankt voor een zegening of een genezing die hij of zij heeft geschonken. Hier moet de persoon die de ex-voto aanbood genezen zijn van een oogziekte na een gebed tot de god!

Illustratie (links) : Ex-voto représentant des yeux, Ier-IIe siècle apr. J.-C., tôle de bronze martelée, découvert à Orléans (45).

Illustratie (rechts) : Ex-voto représentant le visage du priant, Ier-IIe siècle apr. J.-C., tôle de bronze martelée, découvert à Orléans (45

De dagelijkse persoonlijke band: begrafenisdiensten

De geesten zijn de godheden van de doden. Ze ontvangen de zielen van de overledenen die volgens de regels zijn begraven. Op het graf schrijven ze "Diis manibus" of "D. M.", dat wil zeggen "aan de mannelijke goden".
Het kan ook versierd zijn met een portret en een inscriptie die zijn leven samenvat. Elke familie bidt tot de goden en geesten van haar voorouders.

Illustratie : Stèle funéraire, IIe siècle apr. J.-C., arkose, 96 x 57 cm, découverte à Autun (71)

Conclusie

De Gallo-Romeinen: een polytheïstische religie

Ten slotte wordt van de Gallo-Romeinse religie gezegd dat ze polytheïstisch is. Romeins polytheïsme werd gekenmerkt door de acceptatie van het bestaan van verschillende goden en godinnen en het verwelkomen van nieuwe godheden in het pantheon.
Wat je ziet is een altaar gewijd aan Hercules. Net als Augustus werd hij een god door apotheose. Volgens de mythologie was Hercules de zoon van de god Jupiter en een menselijke vrouw, dus werd hij beschouwd als halfgod. Daarna werd hij een god door apotheose.

Illustratie : Autel votif dédié à Hercule par Festivos, IIIe siècle apr. J.-C., marbre, 33,7 cm de haut, découvert à Castelgaillard (31).

De overgang naar monotheïsme

In tegenstelling tot polytheïsme verwijst monotheïsme naar religies waarin er maar één god is. Dit geldt in het bijzonder voor de joods-christelijke godsdienst. Het raakte geleidelijk gevestigd in Europa tijdens de Oudheid, voordat het in 313 de officiële religie van het Romeinse Rijk werd onder het bewind van keizer Constantijn.

Bekijk object details.

Illustratie : Fond de coupe avec chrisme

Erkenningen

Tentoonstelling geproduceerd door de studentconservatoren van het Institut National du Patrimoine in het kader van de Europese Archeologiedagen 2023.

Carla Barco
Brune de Malet
Anne-Cécile Desbordes
Marion Dessaint
Marie Pintre

Permanente tentoonstellingslocaties voor de gepresenteerde objecten:

Epernay (51), Musée du vin de Champagne et d'archéologie régionale
Lezoux (63), Keramiekmuseum
Mâcon (71), Musée des Ursulines
Nantes (44), Musée Dobrée / Grand-Patrimoine de Loire-Atlantique
Niort (79), Musée du Donjon
Toulouse (31), Musée Saint-Raymond

Dank aan de musea die toestemming hebben gegeven voor het gebruik van beeldmateriaal van objecten buiten de Inrap-museumgalerie

Autun (71), Musée Rolin
Arles (13), Musée départemental Arles
Lyon (69) Romeinse musea en theaters
Nantes (44), Musée Dobrée / Grand-Patrimoine de Loire-Atlantique
Narbonne (11), Narbo Via
Toulouse (31), Musée Saint-Raymond

We willen Inrap bedanken dat we dit project mochten uitvoeren tijdens onze opleiding, en in het bijzonder Laurent Pelletier voor zijn begeleiding en de publicatie van de tentoonstelling.

Gabriel en Mia zijn gemaakt door Greg Blondin en tot leven gebracht door IdéesCulture voor de museumgalerie van Inrap.

tentoonstelling : bezoek ▶terug ▶

Goden en godinnen

Op naar een nieuwe ontdekking!

Oude en weinig bekende godheden

Goden en Godinnen :

Een complex pantheon

Goden en religies

Romeinse mythologie en geschiedenis

Meerdere kenmerken en functies

Meerdere godheden

Het Gallische pantheon

Syncretisme

Buitenlandse godheden

Relaties met de goden

in de openbare ruimte

De Romeinse tempel

De Gallische fanum

Archeologen op het scherpst van de snede

De keizerlijke cultus

Het offer

Relaties met de goden

binnen de gezinseenheid

De persoonlijke band thuis: laraires

De persoonlijke band in huis: mozaïeken

De familiegoden

Persoonlijke goden

De dagelijkse persoonlijke link: ex-voto's

De dagelijkse persoonlijke band: begrafenisdiensten

Conclusie

De Gallo-Romeinen: een polytheïstische religie

De overgang naar monotheïsme

Erkenningen